Het gebruik van bepaalde medicijnen kan de kans op vallen verhogen. De kans om te vallen is groter als de cliënt meerdere medicijnen tegelijk gebruikt. Ook als de cliënt al langdurig dezelfde medicijnen gebruikt, kunnen deze alsnog vallen uitlokken. Medicijnen blijven langer in het lichaam naarmate een cliënt ouder wordt. Bepaalde medicijnen beïnvloeden de bloeddruk, balans of het brein. Met de volgende medicijnen heeft de cliënt meer risico om te vallen:

• Psychofarmaca (slaap- en kalmeringsmiddelen, antidepressiva, antipsychotica, anti-epileptica)

• Cardiovasculair (hartmedicatie en/of bloeddrukverlagende medicatie)

• Pijnstillers (opioïden, pijnstillende middelen op recept)

• Antihistaminica (onderdrukken allergische reacties)

• Urologica (middelen voor de blaas of de prostaat)

Eerste signalen die je kunt waarnemen:
Vaak merken ouderen zelf niet dat ze last hebben van bijwerkingen van medicijnen. Een overzicht van potentiële valrisicoverhogende medicijnen brengt wel de eerste mogelijke problemen in beeld: Tabel 1 uit Richtlijn Preventie van valincidenten bij ouderen.

Vraag naar:
Welke medicijnen gebruikt u? Denk hierbij aan medicatie die wordt voorgeschreven maar ook de medicatie die de cliënt zelf bij de drogist kan kopen.

Cognitieve stoornissen kunnen de kans op een val vergroten. Cliënten met een cognitieve stoornis schatten hun eigen mogelijkheden en taken die zij moeten uitvoeren verkeerd in. Ze begrijpen opdrachten onvoldoende en weten niet goed welke risico’s bepaald gedrag met zich meebrengt. Bij gevorderde dementie gaan ook fysieke functies zoals balans, spierkracht en uithoudingsvermogen verloren. Daarnaast kunnen neurologische mechanismen achteruitgaan. Cognitieve problemen en dementie leiden zo tot een verhoogd valrisico. Dat hangt samen met een afname van lichamelijke activiteit, verminderde aandacht voor de omgeving en het gebruik van psychotrope medicatie (uit de valanalyse). Plotselinge verwardheid, die binnen enkele uren of dagen ontstaat, kan duiden op een delier. Dit kan onder andere ontstaan door bijvoorbeeld een blaasontsteking, een longontsteking, diabetes mellitus die niet goed onder controle is, verstopping of pijn.

Signalen bij een verminderde cognitie:

Vergeten

• Het wordt moeilijker om nieuwe informatie te onthouden.

• De cliënt kan zich niet meer herinneren wat er gisteren gebeurd is.

• Dingen die de cliënt vroeger altijd wist, zijn moeilijker te herinneren. Of het is helemaal weg uit het geheugen.

De weg niet weten

• De cliënt verdwaalt in een bekende omgeving.

• De cliënt weet niet meer waar hij is.

De tijd niet weten

• De cliënt weet niet of het ochtend, middag of avond is.

• De cliënt weet niet welke dag het is.

Praten

• Het wordt moeilijker om te praten met mensen.

• Er ontstaan 'rare' gesprekken doordat de cliënt ineens niets meer weet te zeggen of onlogische antwoorden geeft.

• De cliënt weet niet meer of hij een verhaal al verteld heeft.

Plannen maken, dingen doen, opruimen

• Het lukt minder goed om gewone dingen te doen, zoals boodschappen doen, koffie zetten, eten koken en opruimen. De cliënt weet niet meer goed hoe het moet.

• De cliënt is vaak dingen kwijt en vindt ze later op een vreemde plek terug. Misschien denkt de cliënt dat anderen spullen hebben meegenomen.

Het lichaam

• De cliënt zorgt minder goed voor zichzelf. Aankleden of haren kammen wordt moeilijk.

• De cliënt vergeet soms te eten en eet minder.

• De cliënt krijgt moeite met lopen.

Anders voelen en doen (gedrag)

• De cliënt doet anders en reageert anders. Misschien was de cliënt bijvoorbeeld vroeger rustig en nu drukker.

• De cliënt kan opeens boos zijn of verdrietig of voelt zich onrustig of bang.

Signalen van een depressie:

De twee belangrijkste verschijnselen van een depressie zijn:

• De cliënt is het grootste deel van de dag somber.

• De cliënt heeft (bijna) nergens meer zin of plezier in.

Daar kunnen andere klachten bijkomen:

• De cliënt voelt zich schuldig, overbodig of waardeloos.

• De cliënt voelt zich onrustig en snel geïrriteerd. Of juist traag en sloom.

• De cliënt is besluiteloos en/of kan zich niet goed concentreren.

• Het eten smaakt niet meer. Of de cliënt wilt juist extra veel eten. De cliënt is daardoor meerdere kilo's aangekomen of afgevallen.

• De cliënt is moe. De cliënt slaapt slecht of juist heel veel.

• De cliënt vindt het leven zwaar. Misschien verlangt de cliënt soms naar de dood of denkt aan zelfdoding.

Signalen van een delier: Iemand met een delier gedraagt zich plotseling anders dan je gewend bent.

• De cliënt is verward en praat vaak onsamenhangend (een gesprek is daarom moeilijk te voeren).

• De cliënt kan de aandacht er niet bij houden.

• De cliënt is niet helder en reageert niet normaal op zijn omgeving.

• De cliënt verliest de greep op de werkelijkheid: heeft geen vat meer op zichzelf of de omgeving; hij/zij De cliënt zegt soms dat hij zich niet zichzelf voelt.

• De cliënt heeft soms gedachten die niet kloppen (wanen).

• De cliënt ziet, hoort of ruikt soms dingen die er niet zijn (hallucinaties).

• De cliënt kan hierdoor heel angstig zijn en in paniek raken.

• Iemand met een delier kan door deze verschijnselen onrustig worden of juist stil, of afwisselend onrustig en stil.

• Onrustig en opgewonden: een patiënt die in bed ligt kan aan de lakens gaan plukken of proberen uit bed te stappen. Door de wanen en hallucinaties wordt hij achterdochtig, schrikachtig, kwaad of agressief.

• Stil en teruggetrokken: de patiënt staart voor zich uit of maakt moeilijk oogcontact.

• Afwisselend onrustig of stil: de patiënt is bijvoorbeeld overdag heel rustig en teruggetrokken, maar raakt in paniek zodra het donker wordt en is dan moeilijk te kalmeren.

Vraag naar:

• Wat heeft u gisteren gedaan?

• Welke dag is het?

• Bent u de laatste tijd somber of voelt u zich depressief?

• Heeft u de laatste weken nog plezier of interesse in activiteiten waar u normaal plezier aan beleeft?

Deze meetinstrumenten kunnen je helpen de cognitie, een depressie of delier in kaart te brengen:

• Kloktekentest

• Mini-Mental State Examination (MMSE)

• Montreal Cognitive Assessment (MOCA)

• Geriatric Depression Scale (GDS)

• Delirium Observatieschaal (DOSS)

Breng in kaart:

De aard van de duizeligheid:

• draaiduizeligheid

• licht gevoel in het hoofd/gevoel flauw te vallen

• onzekerheid bij bewegen

Het beloop van de duizeligheid:

• ontstaat: acuut of geleidelijk

• treedt: eenmalig, recidiverend (terugkerend) of continue op

• duurt: seconden, minuten, uren of dagen

De uitlokkende factoren van de duizeligheid:

• houdingsafhankelijk: denk aan opstaan of bij langer staan

• bewegingsafhankelijk: denk aan positieverandering van het hoofd / het snel draaien van het hoofd / bukken

• spanning, stress of angst

Het gedrag tijdens de duizeligheid:

• het liefst zo stil mogelijk zitten of staan

• in een rustige ruimte terug willen trekken

Controleer de lichamelijke functies om klachten verder te objectiveren:

• meet de bloeddruk, pols, saturatie en temperatuur

• meet glucose bij diabetes mellitus

Als je de cliënt verdenkt van een bloeddrukdaling bij houdingsveranderingen, dan kun je de bloeddrukmeting uitbreiden, volgens onderstaande methode: laat de patiënt 5 minuten liggen en dan opstaan. Meet de bloeddruk liggend en vervolgens staand elke minuut. Stop als de bloeddruk systolisch ≥ 20 mmHg of diastolisch ≥ 10 mmHg is gedaald of gedurende 3 minuten niet meer daalt. Deze meting is vooral zinvol bij cliënten die worden behandeld met antihypertensiva. (Desgewenst kan de POH of doktersassistente de meting uitvoeren.)

Een slecht gehoor kan er voor zorgen dat cliënten zich minder bewust zijn van hun omgeving en daarmee een kortere tijd hebben om te reageren. Een eventuele schrikreactie kan het gevolg zijn. Daarbij speelt het gehoor een belangrijke rol bij het behouden van het evenwicht.

Vraag naar:

• Heeft u moeite om een een-op-een gesprek te voeren?

• Heeft u moeite om gesprekken te volgen in drukke ruimtes?

Een rommelige omgeving, onveilige weersomstandigheden, onvoldoende antislipmateriaal in badkamer, onvoldoende verlichting, niet-vertrouwde omgeving, gebruik van fixatiemiddelen of losliggende vloerkleedjes kunnen risicofactoren zijn voor een val. Met de onderstaande vragen kun je de omgevingsfactoren bij de cliënt in kaart brengen. Elke vraag die beantwoord wordt met een 'nee' duidt op een risico.

Met betrekking tot gewoonten:

• Loopt u altijd rustig (zonder haast) naar bijvoorbeeld de keuken of het toilet?

• Neemt u de tijd om wakker te worden voor u uit bed stapt?

• Neemt u de tijd om de telefoon op te nemen als u wordt gebeld, of om naar de voordeur te gaan als de bel gaat?

• Gebruikt u een stevige huishoudtrap (geen stoel of kruk) als u iets wilt pakken dat hoog ligt?

• Besteedt u voldoende aandacht aan het goed neerzetten van een trap of ladder als u die gebruikt?

• Doet u altijd eerst het licht aan voor u uit bed stapt?

• Vermijdt u ‘s nachts het gebruik van de trap?

• Ruimt u losse spullen in de tuin (gereedschap of tuinafval) direct op?

• Draagt u buiten stevig schoeisel?

• Overweegt u bij winters weer of u echt de straat op moet?

Met betrekking tot de woning:

• Zijn de drempels in uw huis verwijderd of afgeschuind?

• Heeft u op elke verdieping een telefoon?

• Is uw huis overal goed verlicht?

• Heeft u losse kleedjes voorzien van antislipmateriaal?

• Zijn uw stoelen, bank en bed hoog, zodat u gemakkelijk kunt opstaan?

• Heeft u voldoende loopruimte tussen uw meubels?

• Zijn losse kabels op de vloer netjes weggewerkt ?

• Ruimt u losse spullen naast uw bed op? (bijvoorbeeld uw pantoffels)

• Heeft u een anti-slip vloer in uw badkamer en toilet?

• Zijn uw badkamer en toilet voorzien van goede steunen of handgrepen?

• Zorgt u ervoor dat losse spullen nooit op de trap liggen?

• Is de trap voorzien van trapleuningen aan beide kanten?

• Zitten de trapleuningen en trapbekleding stevig vast?

• Is de ruimte onderaan uw trap vrij van bijvoorbeeld kastjes of een kapstok?

• Is uw terras of tuin vrij van bladeren, algen en mos?

• Is uw terras vlak, zonder ongelijke tegels of afstapjes?

Voedingstoestand

Kenmerken van een voedingstekort zijn onder andere:

• Veranderde smaak

• (onbedoeld) gewichtsverlies

• voedselaversie: eten wat tegen staat

• verminderde voedselinname: maaltijden overslaan of kleinere maaltijden nuttigen

• bleke slijmvliezen (denk ook aan een anemie)

• verzadigd gevoel direct na voedselinname

• pijnlijke mondholte

• zwakke kauw- en slik spieren

• (onbedoeld) gewichtsverlies bij adequate voedselinname

• ruim zittende kleding of afvallend horloge

Mogelijke oorzaken van ondervoeding zijn:

• somatisch: bijvoorbeeld verminderde eetlust, hormonale veranderingen of moeite met kauwen, proeven, slikken of vertering

• functioneel: bijvoorbeeld geen mogelijkheid om boodschappen te doen of eten te bereiden

• maatschappelijk: bijvoorbeeld door eenzaamheid een verminderde eetlust

• psychische: bijvoorbeeld bij een depressie, angst of verdriet een verminderde eetlust

• cognitief: bijvoorbeeld bij een dementie vergeten te eten

Dit meetinstrumenten kan je helpen om cliënten te screenen op ondervoeding:

• Short Nutritional Assessment Questionaire 65+ (SNAQ65+): geschikt voor thuiswonende ouderen >65 jaar.

Aandachtspunten bij wegen, let op: het gaat vooral om het gewichtsverloop

• meet het gewicht op een vast moment (bijvoorbeeld wekelijks of maandelijks)

• gebruik steeds dezelfde weegschaal

• weeg zonder schoenen, jas of andere zware kleding

• weeg zo mogelijk op een vast tijdstip, bij voorkeur in de ochtend

• weeg zo mogelijk de cliënt met een lege blaas

• houdt bij relevante ziektebeelden rekening met oedeem en/of ascites (buikvocht) die het gewichtsverloop kunnen beïnvloeden.

Vitamine D

Bij aanwezigheid van één of meer van onderstaande risicofactoren komt matige tot ernstige vitamine D-deficiëntie in de wintermaanden bij meer dan 50% van de mensen voor.

• Onvoldoende zonlichtexpositie (in Nederland van oktober tot april, stads- en binnenleven, kleding, zonnebrandcrème)

• Onvoldoende productie van vitamine D in de huid door een donkere huid, hoge leeftijd of chronische ziekte

• Adipositas (overgewicht)

• Gestoorde nierfunctie en sommige medicijnen (anti-epileptica, tuberculostatica)

Osteoporose

Osteoporose verhoogd niet het valrisico, maar wel het fractuurrisico. Risicofactoren zijn:

• eerdere wervelfractuur

• fractuur na 50e levensjaar

• gebruik van corticosteroiden (>7,5mg prednison-equivalent/dag gedurende > 6 maanden)

• maandenlange immobiliteit

• laag lichaamsgewicht <60kg

• laag lichaamsgewicht <67kg

• één van de ouders ooit fracturen gehad (met name heupfractuur bij moeder)